Boek

In Manja volgen we vijf kinderen – van uiterst verschillende afkomst, maar alle vijf verwekt in het voorjaar van 1920 – die elkaar dagelijks ontmoeten op een verlaten ruïneterrein.

Het centrum van het hechte groepje is Manja, een betoverend meisje afkomstig uit een Poolse sjetl. De vier jongens en Manja moeten hun paradijs voortdurend beschermen tegen ‘Klasse’ en ‘Rasse’, van domheid en nijd. Zij proberen hun vriendschap en wederzijds vertrouwen te verdedigen tegen hun ouders, die tijdens het opkomend nazisme ontsporen. Manja neemt het voortouw, en slaagt erin de vriendengroep bij elkaar te houden. Tot hun vriendschap in 1933 zwaar op de proef gesteld wordt, omdat Manja en Harry opeens niet meer ‘raszuiver’ zijn.

Net zo kleurrijk als Hans Fallada vertelt Anna Gmeyner over mensen en hun hoop en verwachtingen aan de vooravond van het Derde Rijk.

 

Een brief van uitgever Christoph Buchwald over Manja:

Het herontdekken van boeken en auteurs kan – ik formuleer het voorzichtig – een uiterst waardevolle kant hebben: veel boeken kwamen in hun tijd te vroeg of te laat, pasten niet in de tijdsgeest of werden simpelweg over het hoofd gezien. Door ze nieuw leven in te blazen, wordt iets rechtgezet: een opmerkelijke gedachtegang, een verbazingwekkend tijdsbeeld of een universele vraag verschijnt ineens in een nieuw en ander licht. Als het goed is, zegt een geboeide lezer na lectuur: in dít licht heb ik het eigenlijk nog nooit gezien, zo heb ik er niet eerder over nagedacht.

Manja behoort – net als Fallada’s Alleen in Berlijn – voor mij zeker tot deze categorie. Net als hij laat zij een pakkend beeld zien van een ontsporende maatschappij, maar zij richt haar blik vooral op vijf kinderen. Het boek verscheen in 1938 in Londen en later ook in een Nederlandse vertaling, maar is, net als zijn opmerkelijke auteur, al lang vergeten. Maar wat een verrassing blijkt het nu, tijdens het lezen: de vooruitstrevendheid van Gmeyners denken, haar stijl, haar literaire moed!

Het begint al met een gedurfde opening. Gmeyner neemt ons mee naar vijf verschillende slaapkamers, van armoedig tot luxe, waar op heel verschillende manieren (van ruw en gedwongen tot vertwijfeld en teder) vijf kinderen verwekt worden. De roman volgt ze op hun weg in het leven in een steeds verder ontsporende wereld. Een wereld die sociaal en politiek met de dag gewelddadiger wordt en die kinderen in de steek laat. Ik heb tijdens het lezen van Manja begrepen wat desintegratie betekent; als ouders hun kinderen verbieden met een maatje te spelen omdat diens ouders protestants zijn, of communist, of liberaal, of joods, of van lage komaf.

En wat kan Anna Gmeyner schrijven! Van kinderlijk empatisch tot scherp analytisch beschikt zij over alle taalregisters, en toch is het één geheel, in één toonsoort, in één – uiterst toegankelijke – stijl. En Anna Gmeyner was maar net begin dertig toen zij dit boek schreef. Bertolt Brecht zei dat hij na lectuur van de roman verliefd op de auteur geworden was. Geen wonder!

Gerda Aukes (Boekhandel Den Boer, Baarn) heeft volledig gelijk: ‘Schitterend hoe de auteur de wereldgeschiedenis vervat in vijf jonge levens. Voor alle lezers van Alleen in Berlijn.’

Maar leest u graag zelf.

Met een hartelijke groet,

Christoph Buchwald, uitgever

Biografie

Anna Gmeyner (Wenen, 1902 – New York, 1991) komt uit een intellectuele Joodse familie en was op haar zesde al een door de buurt bewonderd verhalenverteller. In 1924 emigreerde ze met haar man, een bioloog, naar Edinburgh, en schreef daar haar eerste toneelstuk. Na haar echtscheiding vertrok ze naar Berlijn, en werd daar een gewaardeerd toneelschrijfster.

In 1933 vluchtte Gmeyner naar Parijs, waar ze met Bertolt Brecht en W.G. Pabst aan filmprojecten werkte voordat ze met haar tweede man, de Russisch-Joodse filosoof Jascha Morduch, naar Londen verhuisde. Tijdens de oorlogsjaren werkte ze in Berkshire aan haar tweede roman, Café du Dome (1941), en aan diverse filmscripts. De laatste jaren van haar leven woonde ze in New York.

Vertaler

Jantsje Post (1963, Harlingen) studeerde Duits en Vertaalwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en de Christian Albrechts Universität in Kiel. Sinds 1995 werkt ze als freelance vertaalster uit het Duits, Engels en Fries.

Fragment

Luid sloeg de koekoeksklok in de hal van pension Heinzinger, Luisenstrasse 4. Tien slagen. Ze waren in alle kamers te horen. Maar er waren slechts weinig gasten thuis op dit tijdstip. De meesten hingen rond op straat, in bioscopen of in de kroegen van de stad, die met ongehoord elan aan iedereen liet zien en voelen dat de oorlog voorbij was – gewonnen of verloren, maar in elk geval voorbij; dat het lente was, de lente van 1920 en dat men de schade wilde inhalen van de vier jaar waarin lachen een misdaad was en plezier zondig. De straten baadden in het licht, schreeuwende neonreclames hechtten zich met weerhaken in het brein van de voorbijgangers, prentten hun namen van bars en benen van danseressen in, en wie de cocktails niet kon betalen en de vrouwen niet kon kopen, wist tenminste dat ze te koop waren en waar. Overdaad, verspilling van licht, geen schaarse lampen in donkere straten, door spookachtige kappen afgeschermd tegen vijandige vliegtuigen.

Het was dus geen wonder dat er maar in één kamer van het pension licht brandde. Een kamer die eruitzag als alle andere, met een behang met purperrode rozen en groene papegaaien op alle vier muren en een geelkoperen bed onder een roze hanglamp, waaraan rode pluchen kwastjes waren genaaid, van dezelfde pluche waarmee de sofa was bekleed en die over de tafel en het bed lag, en waarvan ook de gordijnen waren gemaakt, die nieuwsgierige mensen van de overkant beletten naar binnen te kijken.

Op elke baan van het behang keert het patroon van de purperen rozen zesmaal terug en dat van de papegaaien vijf en een half keer. Acht banen, dus achtenveertig rozen en vierenveertig papegaaien op elke muur, beurtelings beginnend met rozen of papegaaien. Alleen door de beide ramen en de kast valt er een stuk van het behang weg. Dus niet achtenveertig maal vier is honderdtweeënnegentig rozen en honderdzesenzeventig papegaaien. Als je de kast zou verschuiven moet daarachter hetzelfde patroon tevoorschijn komen, door de bescherming van de kast niet verschoten, versleten en stoffig. Maar dat is waarschijnlijk alleen te zien met Kerst, Pasen en Pinksteren tijdens de grote schoonmaak. Hanna Cornelius loopt naar de kast, pakt hem vast om hem van de muur af te schuiven. Maar dan houdt ze verschrikt op en trekt haar handen terug. Zo word je dus gek. Twee stappen naar de tafel, twee terug en naar het bed. De bloemen op het behang tellen, je verdiepen in de kleinste details van de lelijkheid om je heen. Luisteren naar elk geluid, naar elk getoeter van auto’s, elke stem. Wachten tegen beter weten in, tegen alle waarschijnlijkheid in. Maar wachten met elke vezel van je wezen.

Ze kan beter in bed gaan liggen of zich op zijn minst uitkleden. Ze gaat op de rand van het bed zitten, maakt haar veters los, pakt een krant en legt hem weer weg. In de spiegel tegenover haar zit een meisje in een witzijden bloes, waarvan twee knoopjes los zijn, en een gladde, zwarte rok, met een wit gezicht omlijst door donkerblond haar. Het meisje zit roerloos en heeft één schoen in haar hand.

Beneden gaat de buitendeur open. Hanna springt op. Met één schoen in de hand, de andere aan haar voet, loopt ze naar de deur en luistert. Er komen voetstappen de trap op, ze gaan voorbij. Er wordt een sleutel in het slot gestoken, een deur gaat open. Stilte. Niets. Weer getoeter van een auto, de diepe lach van een man. De lamp begint te schommelen door de voetstappen in de kamer boven haar. Achter de muur klinkt zacht gemurmel van de waterleiding. De klok slaat kwart over tien. Weer gaat de buitendeur open. Je hoort stemmen. Een vrouw giechelt en wordt terechtgewezen door de man die bij haar is. Hij fluistert zo hard dat je elk woord door de muur heen kunt verstaan. ‘Schreeuw niet zo! Moet iedereen soms weten dat ik een meisje meeneem naar mijn kamer?’ Lopen op tenen, de trap kraakt. Dan wordt het weer stil. En uit de muren en meubels, van straat en van de trap dringen geluiden door die als spelden in haar zenuwen prikken, zich als giftige pijlen in haar vlees boren, het behangpatroon danst, de kast kraakt alsof hij uit zijn voegen zal barsten.

Twee stappen naar het bed, gaan zitten, opstaan. Twee stappen naar de tafel, naar de deur en terug. En naar de kast. De ene helft van de voorkant is een spiegel. Hanna blijft ervoor staan. Ze heeft geen kleur, geen glans op haar gezicht; haar ogen zijn dof, haar huid is slap, haar neus is rood van het huilen alsof ze te veel heeft gedronken. Drinken, huilen. Wijn, wenen. Onsamenhangend flitsen de gedachten door haar lege hoofd. Geen wonder dat niemand iets van haar wil weten. Geen wonder dat Ernst Heide mann in de trein naar huis zit, geen wonder dat hij haar niet aantrekkelijk

vindt – want al het andere wat hij zei zijn smoesjes, onzin en zelfbedrog. De schotwond in zijn longen, dat hij niet gezond genoeg zou zijn en dat het tegenwoordig voor een jonge arts zo goed als onmogelijk is om een baan te vinden en dat hij voorbestemd zou zijn om alleen te leven. Het gordijn beweegt. Tikte daar iets tegen het raam? Als hij nu eens beneden op straat stond en omhoogkeek naar het raam? Hij zou nooit ’s nachts iemand wakker durven maken. Hij zou nooit aanbellen. Misschien staat hij wel op straat. Het zou kunnen. Het is mogelijk. Vast!

Ze schuift het gordijn opzij, doet het raam wijd open en buigt voorover. De straat ligt in het halfduister. Een paar armetierige jonge kastanjebomen staan met hun sprookjesachtig verlichte groen in het schijnsel van de gaslantaarns. Een meisje trekt een hond achter zich aan, een paartje kruipt weg in het donker van een portiek. Verder is de straat verlaten. Natuurlijk is hij verlaten. Hoe zou hij anders dan verlaten zijn? Ze heeft Ernst Heidemann vanmiddag zelf immers naar de trein gebracht. Ze heeft hem een hand gegeven – ze hadden allebei handschoenen aan. Ze keek langs hem heen, maar weet toch nog precies elke trek van zijn gezicht. Afscheid. Geen afscheid voor weken. Ze heeft in de lange jaren dat ze elkaar kennen al zo vaak afscheid van hem genomen; moeilijk afscheid tijdens de oorlog. Maar nu is het een afscheid voorgoed.

Halfelf. Ze gaat op het bed zitten. De kussens zijn warm. Onmogelijk om te gaan liggen. Het bed is niet fris, al is het pas verschoond. Een hotelbed van een derderangs pension, twee platte kussens die met de lelijke kantrandjes tegen elkaar aan liggen. Je ziet de gezichten van handelsreizigers, kantoorbedienden en aanstaande leraren voor je, zoals ze daar met halfopen mond op die kussens liggen te slapen, naast een vreemde vrouw, naast hun eigen vrouw, of een meisje dat ze hebben meegebracht en dat ze drie minuten tegen zich hebben aangedrukt, voordat ze naast haar liggen te snurken. De groene papegaaien zijn in tweeën gesneden door de hoek van de muur.

In tweeën. Niet meer twee, ook niet alleen, maar in tweeën, in tweeën. Haar hart doet pijn. Niet bij wijze van spreken. Het doet echt pijn... Het is gebroken. Een stap naar de tafel. Een sigaret. Het doosje is leeg. Te laat om nog te bellen. Wat zal er gebeuren? Wat zou er moeten gebeuren? Er hangt een kalender aan de muur. Vijfentwintig mei, donderdag. Een heel gewone dag, niets bijzonders. Je hebt verdriet. Er zijn belangrijker dingen op de wereld. Veel ergere dingen zijn er tegenwoordig, nu er mensen op straat neervallen en kinderen verhongeren. Wat denk je eigenlijk wel?

Wat heeft jouw verdriet te betekenen in de wereld? Een dag, een gewone dag. Donderdag vijfentwintig mei, en morgen is het vrijdag zesentwintig mei. En dat is goed zo. Juffrouw Cornelius zal haar lessen geven. Heel rustig zal ze achter de piano zitten, heel rustig zal ze zeggen: Cis. En piano. En pedaal. En alles zal zijn zoals altijd. Nee. Zo zal het niet zijn. Leugen. Zelfbedrog. Het is waar dat er hongersnood heerst en dat de wereld in brand staat en dat alles verandert. En toch heeft iedereen recht op zijn eigen wanhoop, ook al is dat het enige recht dat hij heeft.

Goed. Wat dan? Van de eerste verdieping springen? Dan breek je hoogstens een been en kom je in het ziekenhuis terecht, derde klasse. Daar geneest het en alles blijft bij het oude, alleen loop je ook nog mank. Je ophangen aan het gordijnkoord? Dat breekt vast. Want het is versleten, net als alles in pension Heinzinger. Onzin. Flauwekul. Je bent vijfentwintig jaar, je hebt veel meegemaakt, bent volwassen, je verdient je brood en je moet blijven leven. De klok slaat kwart voor elf. Waarom eigenlijk? Voor wie? Achtenveertig rozen en vierenveertig-en-een-halve papegaai. Waarom weten mensen niet, waarom geven ze niet toe dat liefde een ziekte is, een ernstige, gevaarlijke, sluipende ziekte met koorts? Erger. Want voor zieken heb je dokters, verpleegsters, ziekenhuizen. Waarom bouwen ze geen ziekenhuizen voor mensen die ziek van liefde zijn? Grote, witte, stille gebouwen, waar ze genezen van de koorts, de duizelingen, de hartenpijn en de koude rillingen? Waar ze het bed moeten houden tot ze gezond zijn en als genezen ontslagen worden, rustig, bevrijd en dankbaar glimlachend.

De meneer boven haar schenkt waswater in. Hij stoot met de lampetkan tegen de kom. Hij gorgelt. Ze hoort het water dat hij uitspuugt in de lege emmer vallen. Een prettig idee dat ze een nette meneer boven zich heeft. Nu loopt hij heen en weer. De lamp schommelt bedenkelijk. Dan kraakt boven het bed. De meneer is klaar voor de nacht.

Als je een schot in je long hebt gehad, heb je des te meer iemand nodig die voor je zorgt. ‘Het kan elke dag terugkomen.’ Alles kan terugkomen. Maar Ernst Heidemann komt niet meer terug, want die zit in de trein en zal haar schrijven dat hij een goede reis heeft gehad en met Kerst en op haar verjaardag zal hij een groet sturen, omdat ze van jongs af aan met elkaar bevriend zijn.

Deze dag is een keerpunt. Er zijn niet veel van zulke beslissende momenten. Van hier uit lopen de draden die het net van hun leven zullen vormen. Van deze dag hangt het af of wat je aanraakt goud is of pek. De meneer boven hoest ziekelijk en verwijtend.

Er gebeuren geen wonderen. De poorten springen niet open zoals in sprookjes. Mensen komen niet terug op het moment dat alle deuren van een vreemd hart voor hen openstaan, momenten dat je elkaar begrijpt zonder iets te zeggen, elkaar omhelst zonder elkaar aan te raken. De stenen spreken niet en de sterren komen niet naar beneden. Je bent alleen in pension Heinzinger, Luisenstrasse 4, en alleen zal je blijven, wat er ook gebeurt, of je mannen hebt of niet, of je je aan allemaal geeft of ze allemaal afwijst, alleen blijf je.

Elf uur. Elf keer koekoek en weer doet iemand de buitendeur open. Zinloos om te luisteren. Onzinnig om ineen te krimpen van schrik. Ze weet weliswaar niet wie daar naar boven komt, maar ze weet heel goed wie er niet naar boven komt. Er gebeuren geen wonderen. Deuren springen niet open.

‘Neem me niet kwalijk,’ zegt iemand beneden, ‘ik ben mijn sleutel vergeten. Vindt u het goed als ik met u meeloop?’ Een vergissing. Het klopt niet. Het is niet de stem van Ernst. Verbeelding. De hele avond hetzelfde waandenkbeeld. Een andere stem antwoordt aarzelend en nasaal: ‘Ik weet echt niet of ik dat wel kan doen. Er is tegenwoordig zoveel onbetrouwbaar volk op pad. Nee maar... maar dat is toch...’ De indringer schijnt helemaal niet te luisteren naar wat de ander zegt. Zijn voetstappen komen de trap al op. Ongeduldige voetstappen. Ze staan stil voor Hanna’s deur. Ja, beslist voor haar deur. Maar de man klopt niet aan. Hij staat daar maar en houdt de deurklink vast, diezelfde klink die Hanna aan de binnenkant vasthoudt, en het duurt heel lang voor ze opendoet. De verontwaardigde heer is intussen de trap opgerend. ‘Neemt u me niet kwalijk,’ begint hij, en hij kijkt dan stomverbaasd naar de vrouw, die roerloos in de deuropening staat, zwijgend, als versteend van blijdschap, in volmaakte schoonheid van de betovering van haar roerloze gezicht, waarover, zonder dat ze een spier vertrekt, en terwijl de lippen zich openen tot een glimlach, langzaam de tranen druppen en verdwijnen in de halsopening van haar zijden bloes.

‘Neemt u me alstublieft niet kwalijk,’ zegt de man alleen maar, hij duwt Ernst Heidemann de kamer binnen en doet de deur achter hem dicht. Dan loopt hij, zonder dat hij het zelf in de gaten heeft, op de tenen van zijn ouderwetse schoenen door de gang naar zijn eigen kamer.

 

Reacties

“Schitterend hoe de auteur de wereldgeschiedenis vervat in vijf jonge levens. Voor alle lezers van Alleen in Berlijn.” – Gerda Aukes, boekhandel Den Boer, Baarn

‘Uniek is de manier waarop Anna Gmeyner de wereld van kinderen met de meest verschillende achtergronden weet neer te zetten – met al hun idealisme, romantiek, voorzichtigheid en fantasie. Ze beschrijft ongeëvenaard hoe deze wereld, van vóór 1933, botst met de volstrekt gek geworden wereld van de volwassenen.’ – Tijdgenoot en schrijver Berthol Viertel, 1938

‘Dit boek kan met zijn indrukwekkende tijdsbeelden moeiteloos bestaan naast de dagboeken van Victor Klemperer, en met zijn poëtisch-muzikale taal naast de grootse romans van Joseph Roth.’ – Die Tageszeitung

‘Remarques Drie kameraden is het meest gelezen boek van het naoorlogse Duitsland, maar zo knap als Manja lijkt Drie kameraden ons niet. De figuur van Manja is met groot gevoel getekend.’ – De Tijd, 1939

‘Dit is de meest aangrijpende roman die is voortgekomen uit een tragische periode van de Duitse geschiedenis. Intens en krachtig in ingetogen, poëtische taal.’ – Kirkus Reviews, 1939