Pulp!
Over Leven verboden! van Maria Lazar
Hoe vertaal je Kolportage? Bij de eerste lectuur van de roman viel het woord al op. Toen uitgeefster Meta Gemert enkele maanden voor we aan het vertalen gingen een tekst voor het achterplat voorstelde, dook het weer op. Geen wonder ook, het vormt de kern van de roman: Kolportage.
Tijdens het maken van de eerste vertaalversie vertoonden we acuut uitstelgedrag en bedachten we noodoplossingen. Intussen werden een paar vrienden, Duitstalige en Nederlandstalige, gemobiliseerd, zonder overtuigend resultaat. De deadline naderde, de obsessie met het woord groeide.
‘Pulp!’ bedachten we voor het achterplat. Ideaal, dekt de lading volkomen! Maar helaas, het is een anachronisme: de romanfiguren die het woord Kolportage in de mond nemen leven in de jaren dertig. De hoofdfiguur (Ernst von Ufermann) van Leven verboden! (een door Maria Lazar welbewust gekozen pulp-titel, inclusief schreeuwerig uitroepteken) wordt door een reeks noodlottige omstandigheden uit zijn bestaan van gerespecteerd bankier geslingerd, belandt in de klauwen van illegale nazi’s in Wenen en wordt hun speelbal. Als Von Ufermann een professor criminalistiek ontmoet die detectiveromans leest om de wereld beter te begrijpen, merkt hij laatdunkend over die romannetjes op: ‘Een wereld van de Kolportage (????). Hoogste luxe, diepste armoede, gruwelen en boosaardige lieden, zoals die in het echt helemaal niet bestaan.’
Kolportage, zegt Duden, is een literair minderwaardige, effect najagende tekst. Ernst von Ufermann heeft nog niet door dat de wereld waarin hij verzeild is geraakt – in Wenen neemt het geweld van de vooralsnog illegale nazi’s toe – die van de goedkope romannetjes is.
Goedkope romannetjes en de werkelijkheid
‘Goedkope romannetjes!’ De volgende voorlopige oplossing. Daarna kwamen we op ‘stationsromannetjes’, tot een van ons beiden opmerkte dat die laatste term misschien wat te veel deed denken aan mierzoete liefdesromannetjes – niet echt passend bij Lazars heldere analyse van haar tijdperk. Zo leest Professor Frey op gegeven moment Ernst von Ufermann de les: ‘De wereld van de goedkope romannetjes (????), m’n beste, is helemaal niet zo ver verwijderd van de werkelijkheid, zoals u meent.’ Pas gaandeweg dringt het tot Von Ufermann door dat die wereld de zijne is en bittere ernst is. Maar dan is het al te laat, dan is hij al opgejaagd wild; zijn leven is definitief verboden – net als dat van zoveel anderen, ‘verstotenen’, ‘uitgerangeerden’. Daarmee krijgt de roman natuurlijk een erg politieke visionaire dimensie: hij speelt zich af in een tijdperk waarin ‘het evangelie van de uitroeiing van de naaste’ wordt gepredikt. Visionair, omdat Lazar dit schrijft lang voordat de Holocaust begint.
Maar terug naar de geruststellende wereld van de lexica. Daar vonden we wat we al maanden zochten. En toen we de oplossing eenmaal hadden, keken we verbaasd op dat de zoektocht zo lang had geduurd (maar dat heb je wel vaker als je iets schijnbaar vanzelfsprekends vindt, en het is misschien ook een goed teken). De ‘stuiversroman’, zegt het Algemeen Letterkundig Lexicon, is
‘een roman die tot de triviaalliteratuur gerekend wordt en die, vanwege het publiek waarop dit type lectuur zich richtte, voor slechts enkele stuivers te koop was. [...] In het Engels wordt de zgn. “dime novel” vanwege de spannende, avontuurlijke en vaak gewelddadige inhoud en de materiële aspecten heel toepasselijk “penny dreadful” genoemd’.
Stuiversroman! Geen anachronisme, inhoudelijk passend bij alle contexten waarin ‘Kolpartage’ opduikt. Eindelijk gevonden.
Geen verwijzing naar Brecht
Merkwaardig naspel: in de uitvoerige recensie in het VPRO-magazine werd onze vondst prompt verkeerdelijk geciteerd als ‘driestuiversroman’. Mooie verwijzing naar de gelijknamige roman van Brecht uit 1934, de tijd van het ontstaan van Leven verboden!, dat wel, maar Lazar verwijst op geen enkel moment naar Brechts werk, hoewel ze pour l’anecdote bevriend was met Brechts levenspartner Helene Weigel en hen beiden bij de machtsovername van de nazi’s in 1933 aan een schuilplaats in Denemarken hielp. Wij houden het op ‘stuiversroman’.